Spaanse tegels

Escher en zijn fascinatie voor het Alhambra

M.C. Escher is een beroemd kunstenaar die wereldwijd bekend is van zijn studies van oneindigheid, in elkaar passende meetkundige patronen en onmogelijke constructies. Wat veel mensen niet weten is dat Escher in 1898 werd geboren in het Princessehof, dat destijds een woning was. Hij woont tot zijn vijfde jaar in Leeuwarden.

Op zijn 24e gaat Maurits Cornelis Escher met twee vrienden op reis en zo komt hij in Spanje en Italië terecht. Hij trouwt met de Russische Jetta Umiker en het stel gaat in Italië wonen. Daar begint Escher met het maken van litho’s en houtsnijwerken gebaseerd op Italiaanse landschappen. Hij heeft in deze periode een paar exposities, maar die leveren nog niet veel geld op. Gelukkig kan hij rekenen op financiële steun van zijn rijke ouders.

In 1922 en 1936 brengt Escher in Spanje een bezoek aan het Alhambra, het fort van de Moren die in de Middeleeuwen heersen in Andalusië. Hier maakt hij kennis met islamitische kunst. De islamitische Moren bouwen paleizen bedekt met tegels in geometrische vormen, met het Alhambra als bekendste voorbeeld.

Het hier afgebeelde tegelveld komt ook uit Spanje en is gemaakt in de zestiende eeuw. De decoratie bouwt voort op de Moorse stijl. Dit soort tegels werden oorspronkelijk in de mozaïektechniek uitgevoerd. Hierbij worden alle kleuren in een tegel apart gebakken en vervolgens samengevoegd tot een geheel. Dit was een tijdrovend proces.

Tegelveld Spanje, 1500-1600, kwarts-fritgoed, l. 20,8 cm, br. 20,8 cm, bruikleen Stichting Van Achterbergh-Domhof.

In de vijftiende eeuw wordt de cuerda seca-techniek geïntroduceerd. Deze techniek (cuerda seca is Spaans voor ‘droog koord’) komt oorspronkelijk uit Iran en maakt gebruik van wax. Hierdoor kunnen meerdere kleuren tegelijkertijd worden aangebracht op een tegel. De wax voorkomt dat de kleuren tijdens het bakken uitlopen. Deze productietechniek verloopt een stuk sneller, waardoor aan de toegenomen vraag naar tegelwerk kan worden voldaan.

Omslag

Eschers laatste bezoek aan het Alhambra markeert een omslag in zijn werk. Hij moet onder de indruk zijn geweest van de overdadige plafonds van fijn hout- en stucwerk, de muren bedekt met indrukwekkende kaligrafieën en de booggewelven met geometrische figuren. Ter plaatse, in het Alhambra, maakt hij schetsen die de basis vormen voor zijn onderzoek in de jaren daarna.

Hij raakt gefascineerd door het principe van regelmatige vlakverdeling en combineert wiskunde met kunst door geometrische vormen om te zetten in herkenbare figuren, zoals mensen, hagedissen, vogels, paarden en kikkers. Om optimaal gebruik te maken van de beschikbare ruimte laat hij patronen en figuren in elkaar overlopen.

Ondanks de drukte van al deze figuren ontstaat zo een evenwichtig en harmonisch effect. We kennen dit principe tegenwoordig uit zijn werk, maar aan het afgebeelde tegelveld kun je zien dat het al veel eerder in de islamitische kunst voorkomt.

Eline van den Berg, conservator Aziatische keramiek bij Keramiekmuseum Princessehof.