Spaanse tegels

Het Alhambra van Escher

M.C. Escher is een van de bekendste kunstenaars die ons land heeft voorgebracht. Hij is wereldwijd bekend van zijn studies van oneindigheid, in elkaar passende meetkundige patronen en onmogelijke constructies. Wat veel mensen niet weten is dat Escher in 1898 werd geboren in het Princessehof, dat destijds een woonbestemming had. Hij bracht in Leeuwarden de eerste vijf jaar van zijn leven door.

Op 24-jarige leeftijd ging hij met twee vrienden reizen en zo kwam hij terecht in Spanje en Italië. Na zijn huwelijk met de Russische Jetta Umiker vestigde hij zich in Italië. Daar begon Escher met het maken van litho’s en houtsnijwerken gebaseerd op Italiaanse landschappen. Hij had in deze periode een paar exposities, maar die leverden nog niet veel geld op. Gelukkig kon hij rekenen op financiële steun van zijn vermogende ouders.

In 1922 en 1936 brengt Escher in Spanje een bezoek aan het Alhambra, het fort van de Moren die in de Middeleeuwen heersten in Andalusië. Hier komt hij in aanraking met -islamitische kunst. De islamitische Moren bouwden paleizen bedekt met tegels in geometrische vormen, met het Alhambra als bekendste voorbeeld. Het hier afgebeelde tegelveld komt ook uit Spanje en is gemaakt in de zestiende eeuw. De decoratie bouwt voort op de Moorse stijl. Dit soort tegels werden oorspronkelijk in de mozaïektechniek uitgevoerd. Hierbij worden alle kleuren in een tegel apart gebakken en vervolgens samengevoegd tot een geheel. Dit was een tijdrovend proces.

In de vijftiende eeuw werd de cuerda seca-techniek geïntroduceerd. Deze techniek (cuerda seca is Spaans voor ‘droog koord’) kwam oorspronkelijk uit Iran en maakte gebruik van wax. Hierdoor konden meerdere kleuren tegelijkertijd worden aangebracht op een tegel. De wax voorkwam dat de kleuren tijdens het bakken uitliepen. Deze productietechniek verliep een stuk sneller, waardoor aan de toegenomen vraag naar tegelwerk kon worden voldaan.

Tegelveld Spanje, 1500-1600, kwarts-fritgoed, l. 20,8 cm, br. 20,8 cm, bruikleen Stichting Van Achterbergh-Domhof.

Zijn laatste bezoek aan het Alhambra markeert een omslag in Eschers werk. Hij moet onder de indruk zijn geweest van de overdadige plafonds van fijn hout- en stucwerk, de muren bedekt met indrukwekkende kaligrafieën en de booggewelven met geometrische figuren. In het Alhambra maakt hij verschillende schetsen die de basis vormen voor zijn onderzoek in de jaren daarna. Hij raakt gefascineerd door het principe van regelmatige vlakverdeling en combineert wiskunde met kunst door geometrische vormen om te zetten in herkenbare figuren, zoals mensen, hagedissen, vogels, paarden en kikkers. Om optimaal gebruik te maken van de beschikbare ruimte laat hij patronen en figuren in elkaar overlopen. Ondanks de drukte van al deze figuren ontstaat zo een evenwichtig en harmonisch effect. We kennen dit principe tegenwoordig uit zijn werk, maar aan het afgebeelde tegelveld ziet u dat het al veel eerder in de islamitische kunst aanwezig was.

Midden-Oosten

Keramische tegels hebben in het Midden-Oosten een belangrijke rol in het fraai decoreren van publieke gebouwen. In de collectie van het Princessehof bevinden zich tegels uit Iran, Syrië, Turkije en Egypte. Deze tegels zijn kleine kunstwerken op zich en vormen bij elkaar een indrukwekkende mozaïek van kleuren en figuren. Op veel exemplaren kom je het Arabisch schrift tegen met teksten uit de koran. Ook staan er vaak cipressen op afgebeeld, omringd door bloemranken. Deze cipressen staan symbool voor de eeuwigheid en samen met de bloemranken verwijzen ze naar het hemelse paradijs. In het Midden-Oosten komen van nature veel droge gebieden voor. Vruchtbaar land met bomen, bloemen en water vormen dan ook een waar paradijs op aarde.

Eline van den Berg, conservator Aziatische keramiek bij Keramiekmuseum Princessehof.